პტოლემეების სამეფო - Эллинистический Египет

პტოლემეების სამეფო (ბერძ: Πτολεμαϊκὴ βασιλεία, Ptolemaïkḕ Basileía) — ელინისტური სამეფო ეგვიპტეში. სამეფოს მართავდა პტოლემეების დინასტია, რომელიც პტოლემე I-მა დააარსა ძვ.წ. 323 წელს, ალექსანდრე მაკედონელის გარდაცვალების შემდეგ. სამეფომ არსებობა ძვ.წ. 30 წელს შეწყვითა, კლეოპატრა VII-ს გარდაცვალებისა და რომის იმპერიის მიერ ეგვიპტის დაპყრობის შემდეგ.

პტოლემეების სამეფო ძვ.წ. 305 წელს პტოლემე სოტერმა დააარსა, რომელმაც საკუთარი თავი ეგვიპტის ფარაონდა გამოაცხადა და ძლიერი ელინისტური დინასტია შექმნა, დინასტიის წარმომადგენლებიც 275 წლის მანძილზე მართავდნენ სამეფოს, რომელიც განფენილი იყო სამხრეთ სირიიდან კირენამდე და სამხრეთით ნუბიამდე. ალექსანდრია სახელმწიფოს დედაქალაქი, ბერძნული კულტურისა და ვაჭრობის ცენტრი გახდა. ეგვიპტის ადგილობრივ მოსახლეობაში აღიარების მოპოვებისა და მათდამი პატივისცემის გაზრდის მიზნით დინასტიის წევრები საკუთარ თავს ფარაონების მემკვიდრეებს უწოდებდნენ. მოგვიანებით პტოლემეების დინასტიის წევრებმა ძველი ეგვიპტის ფარაონების მსგავსად ოჯახის წევრებზე ქორწინების ტრადიციის მიმდევრები გახდნენ, ისინი საკუთარ თავს ძველი ეგვიპტის ფარაონების მსგავსად სახალხო მონუმენტებში ასახავდნენ, ასევე მონაწილეობას იღებდნენ ეგვიპტურ რელიგიურ ცხოვრებაში. დინასტიას ადგილობრივ მემბოხეებთან, ასევე უცხოელ დამპყრობლებთან და სამოქალაქო ომშიც კი მოუწია ბრძოლა, ეს ყველაფერი კი წინ უძღვოდა სამეფოს გაუქმებას და რომის იმპერიის მიერ მის ანექსიას. ელინისტური კულტურა რომის და ბიზანტიის მმართველობის პერიოდში განაგრძობდა არსებობას მუსულმანების მიერ ეგვიპტის დაპყრობამდე.

ისტორია

ეგვიპტეში პტოლემეების მმართველობა ელინისტური ერის ერთ-ერთი ყველაზე კარგად აღწერილი და დოკუმენტირებული პერიოდია. ეგვიპტეში უამრავი პაპირუსია აღმოჩენილი, რომლებზეც ბერძნულად და ეგვიპტურად აღწერილია პტოლემეების დინასტიის მმათველობა.

ფონი

ძვ.წ. 332 წელს ალექსანდრე დიდმა, მაკედონიის მეფემ ეგვიპტის სატრაპიას (აქემენიანთა იმპერიის სატრაპია) შეუტია. ალექსანდრე ეწვია მემფისს, მან ასევე სივას ოაზისში ამონის ორაკულთან იმოგზაურა. სადაც ორაკულმა ალექსანდრე ამონის შვილად გამოაცხადა. მან ეგვიპტელების პატივისცემა მოიპოვა, რისი მიზეზიც მის მიერ ეგვიპტელების რელიგიისადმი გამოჩენილი პატივისცემა იყო. თუმცა ეგვიპტეში ყველა მნიშვნელოვან თანამდებობაზე ალექსანდრემ მაკედონელები დანიშნა. ალექსანდრემ ასევე დააარსა ახალი ბერძნული ქალაქი ალექსანდრია, რომელიც ეგვიპტის ახალ დედაქალაქად გამოაცხადა. ახლა უკვე მთელი ეგვიპტე სპარსეთის იმპერიის დაპყრობაში ალექსანდრეს მეთაურობით მონაწილეობდა. ძვ.წ. 331 წლისთვის ის უკვე მზად იყო ლაშქრობისათვის და არმიას ფინიკიისაკენ წარუძღვა. ეგვიპტეში კი კლეომენესი დატოვა, როგორც ეგვიპტის მონარქი, ალექსანდრეს არყოფნაში. ამის შემდეგ ალექსანდრე ეგვიპტეში აღარ დაბრუნებულა.

სამეფოს დაარსება

ძვ.წ. 323 წელს ალექსანდრე მაკედონელის გარდაცვალების შემდეგ, ალესანდრეს გენერლებს შორის დაიწყო მემკვიდრეობის გადანაწილების კრიზისი. თავდაპირველად იმპერიას პერდიკა მართავდა, როგორც ალესანდრეს ნახევარძმის არიდეის რეგენტი, რომელიც მოგვიანებით ფილიპე III მაკედონელი გახდა. მოგვიანებით პერდიკა იმპერიას მართავდა, როგორც ფილიპე III-ის და ალექსანდრე IV-ის რეგენტი. აღსანიშნავია, რომ ალექსანდრე მაკედონელის გარდაცვალების დროს მისი ვაჟი ალექსანდრე IV ჯერ დაბადებული არ იყო. პერდიკამ პტოლემე, რომელიც ალექსანდრეს ერთ-ერთი უახლოესი მეგობარი იყო, ეგვიპტის სატრაპად დანიშნა. პტოლემე ეგვიპტეს ძვ.წ. 323 წლიდან მართავდა, მეფეების ფილიპე III-ისა და ალექსანდრე IV-ის სახელით. თუმცა, ალექსანდრეს იმპერიის დაშლის შემდეგ, პტოლემემ ეგვიპტის საკუთარი უფლებებით მართვა დაიწყო. მან წარმატებით დაიცვა ეგვიპტე ძვ.წ. 321 წელს პერდიკას შემოსევებისაგან. ის ასევე იცავდა ეგვიპტესა და მის შემოგარენ ტერიტორიებს დიადოქოსების ომის დროს (ძვ.წ. 322 - ძვ.წ. 301 წლები). ძვ.წ. 305 წელს პტოლემემ ოფიციალურად მიიღო ტიტული მეფე (ფარაონი). ამის შემდეგ პტოლემე I სოტერმა ("პტოლემე I მხსნელი") დააარსა პტოლემეების დინასტია, რომელიც ეგვიპტეს დაახლოებით 300 წლის მანძილზე მართავდა.

პტოლემეების დინასტიის ყველა მნიშვნელოვან მმართველს სახელად პტოლემე ერქვა, ხოლო პრინცესები და დედოფლები სახელად ირქმევდნენ კლეოპატრას, არსინოას და ბერენიკას. პტოლემეების დინასტიის მეფეები ძველი ფარაონების მსგავსად საკუთარ დებზე ქორწინდებობდნენ, ამიტომაც მეფეების უმეტესობა სამეფოს მეუღლეებთან ერთად მართავდნენ, რომლებიც მეფეების მსგავსად სამეფო ოჯახის წევრები იყვნენ. დინასტიაში ქორწინებასთან დაკავშირებით ამგვარი პოლიტიკის გამო, დინასტიის მომავალი წევრები უფრო სუსტები, სავარაუდოდ გონებრივადაც ჩამორჩენილები იყვნენ. ბერენიკა III და ბერენიკა IV დინასტიაში ერთადერთი დედოფლები იყვნენ, რომლებიც სამეფოს საკუთარი წესებით მართავდნენ. კლეოპატრა V იყო თანამმართველი დედოფალი, რომელიც ბერენიკა IV-სთან ერთად მართავდა სამეფოს. ხოლო კლეოპატრა VII სამეფოს პტოლემე XIII-სთან, პტოლემე XIV-სთან და პტოლემე XV-სთან ერთად მართავდა, თუმცა რეალურად ის ეგვიპტეს მარტო მართავდა.

დინასტიის მოგვიანებითი წევრები ეგვიპტელების რელიგიასა და კულტურას აღარ აწუხებდნენ, პირიქით ისინი ეგვიპტური ღმერთების სახელზე დიდებულ ტაძრებს აგებდნენ. პტოლემე II-ის და პტოლემე III-ის მეფობის დროს ათასობით მაკედონიელ ვეტერანს გადაეცა სხვადასხვა საჩუქარი და ფერმის მიწა, რის შემდეგაც დასაჩუქრებული მაკედონიელები სამეფოს კოლონიებში, გარნიზონებსა და სოფლებში სახლდებოდნენ. საუკუნის განმავლობაში ბერძნების გავლენამ მთელი სამეფო მოიცვა, ბერძნებსა და ეგვიპტელებს შორის ხშირმა ქორწინება კი ბერძნო-ეგვიპტური განათლებული კლასი წარმოშვა. მიუხედავად ამისა, ბერძნები ყოველთვის რჩებოდნენ პრივილეგირებულ უმცირესობად პტოლემეების ეგვიპტეში. ისინი ცხოვრობდნენ ბერძნული კანონებით, იღებდნენ ბერძნულ განათლებას, ასამართლებდნენ ბერძნულ სასამართლოში და ცხოვრობნენ ბერძნულ ქალაქებში.

ეგვიპტის მართვის დროს, პტოლემეების დინასტიამ უამრავი ბერძნული დასახლება დააარსა იმპერიის სხვადასხვა წერტილში. იმდროინდელ ეგვიპტის სამეფოში არსებობდა სამი მთავარი ბერძნული ქალაქი: ნავკრატისი, ალექსანდრია და პტოლემაიდა.

ნავკრატისი სამი ბერძნული ქალაქიდან ერთ-ერთი იყო. ეგვიპტეში ალესანდრიის დაარსების შემდეგ ნავკრატისის კომერციული მნიშვნელობა შედარებით შემცირდა, თუმცა ის ისევ განაგრძობდა არსებობას, როგორც ბერძნული ქალაქ-სახელმწიფო. ალექსანდრე მაკედონელის გარდაცვალებასა და პტოლემეს გამეფებას შორის არსებულ შუალედში ქალაქმა ნავკრატისმა საკუთარი ფულის მოჭრაც კი დაიწყო (პირადი დიზაინით). როგორც პტოლემეების ისე რომაული პერიოდის დროს, ნავკატისის მოქალაქე მამაკაცების წერილებიდან ჩანს, რომ ქალაქი ბერძნული ტრადიციების მიმდევარი და ერთგული იყო. პტოლემე II ქალაქს საკუთარ ყურადღებას არ აკლებდა. მან 100 მეტრის (330 ფუტის) სიგრძისა და 18 მეტრის (60 ფუტის) სიგანის კირქვის ნაგებობა ააშენა, რათა დიადი ტემენოსის გატეხილი შესასვლელი შეევსო. მისი ბრძანებით ტემენოსში პალატის დიდი ლოდი გაამაგრეს და განამტკიცეს. მიუხედავად იმისა, რომ ნავკრატისი ელინისტური ხასიათის ქალაქი იყო, ის ეგვიპტურ ელემნებსაც შეიცავდა. ქალაქი პტოლემეების მართველობის დროს ყვაოდა, ამის მიზეზს იმპორტირებული ამფორების რაოდენობა გვაძლევს, რომელთაც შტამპი როდოსზე დაადეს. ზენოს პაპირუსის მიხედვით, ნავკრატისი იყო ლიდერი ნავსადგური მემფისიდან ალექსანდრიაში ზღვით მოგზაურობისას. ამავდროულად იყო ერთგვარი სადგური, შესაჩერებელი (მოსასვენებელი) ადგილი პელუზიიდან დედაქალაქისკენ ხმელეთით მოგზაურობისას. იგი ასევე იყო ადმინისტრაციული სისტემის სეპ-მეჰის ნომოსის წევრი.

Эллинисти́ческий Еги́пет (332 до н. э. — 30 до н. э.) — период в истории Египта, начинающийся со вхождения в состав державы Александра Македонского. Столицей эллинистического Египта стал основанный Александром город Александрия (Египетская) в дельте Нила, превратившийся в один из основных центров греческой эллинистической культуры. Первый египетский царь Птолемей Сотер использовал местные традиции, сохранившиеся от династического периода, для закрепления своей власти, и основал династию Птолемеев. Эллинистический Египет просуществовал до завоевания Октавианом в 30 году до н. э., после чего стал провинцией Римской империи.

В 332 году до н. э. Александр Македонский прибыл в Египет для его завоевания, но был провозглашён фараоном и воплощением Зевса-Амона. Тем самым окончилось правление Ахеменидов в Египте. Через 9 лет, в 323 году до н. э., Александр скоропостижно скончался в Вавилоне. Его смерть повлекла за собой продолжительные войны между диадохами, боровшимися за власть в огромной империи. Результатом этой борьбы стал раздел захваченных Александром территорий. Египет достался Птолемею I (правил в 323 — 283 до н. э.), который провозгласил себя царём в 305 году до н. э. Основанная Птолемеем династия правила Египтом до самого его завоевания римлянами.

Птолемея I принято характеризовать как умного и талантливого политика. На это указывает и то, что он единственный из диадохов умер естественной смертью. Он объявил, что Александр Македонский — покровитель его рода, подтверждением чему служил тот факт, что Александр был захоронен в Александрии. Культ Александра распространился по всему Египту. Затем в 270 году до н. э. умерла жена Птолемея II, Арсиноя II, которая вскоре была обожествлена. Последующие правители провозглашались богами уже при своей жизни, вскоре после восшествия на престол. Этот культ, во-первых, был унаследован от Древнего Египта, а во-вторых, сознательно укреплялся династией Птолемеев, чтобы доказать свою легитимность и усилить власть.

При сыне Птолемея I, Птолемее II (правил в 283—246 годах до н. э.), Египет возвысился, достигнув наибольшего могущества при Птолемее III (правил в 246—222 годах до н. э.). Державе Птолемеев принадлежали Киренаика, Кипр, Палестина, Южная Сирия, западная часть Малой Азии, побережье Фракии и Геллеспонта, острова Эгейского моря.

Упадок

Начиная с правления Птолемея IV Филопатора, предпочитавшего праздную жизнь и роскошь, мощь Египта слабела. Восстания египетских племён привели к потере части территории страны. Александриец Сосибий и фаворит Агафокл, фактически начав управлять страной ещё при Птолемее IV, захватили власть при малолетнем Птолемее V Эпифане, убив его мать и разогнав всех выдающихся людей, которые представляли для них угрозу. Стратег Тлеполем смог отнять право регентства, но был плохим управленцем. Видя слабость Египта, Антиох III Великий, царь государства Селевкидов и Филипп V македонский, царь Македонии, совместно напали и смогли захватить острова в Эгейском море, Карию, Южную Сирию, Палестину и Келесирию.

Вынужденный союз с Римом не предотвратил вторжения в 170 году до н. э. Антиоха IV Эпифана, который сверг несовершеннолетнего Птолемея VI Филометра и посадил на трон контролируемого им Птолемея VIII Эвергета. После длительной борьбы, Птолемей VI при поддержке Рима смог вернуть себе власть в Египте, но погиб в битве при Антиохии в 145 году до н. э.

Поздние Птолемеи

Птолемей VIII вернулся на трон, но после обострения вражды с женой-сестрой (бывшей ранее женой-сестрой Птолемея VI) Клеопатрой II, бежал на Кипр в 130 году до н. э. Вернувшись с наёмными войсками, Птолемей VIII примерно к 124 году до н. э. силой вернул себе власть.

После смерти Птолемея VIII в 116 году до н. э., в соответствии с завещанием, вторая жена умершего царя Клеопатра III хотела возвести на трон своего несовершеннолетнего сына Птолемея X Александра I. Однако народ добился воцарения старшего сына — Птолемея IX Сотера II. Клеопатра III не удовольствовалась только ролью соправителя, и в 107 году до н. э. предприняла попытку государственного переворота, вызвав с Кипра Птолемея X, бывшего там наместником. Птолемей IX, не желая сражаться с матерью, сбежал на Кипр, где объявил себя царём, а затем ушёл воевать в Сирию и Палестину, откуда был изгнан Клеопатрой III. К 89 году до н. э. Птолемей X стал чрезвычайно непопулярен в Египте и был убит. Птолемей IX стал правителем Египта.

Дочь Птолемея IX — Береника III — вышла замуж за Птолемея X, а после его смерти в 80 году до н. э. правила 6 месяцев, после чего была вынуждена выйти замуж за Птолемея XI Александра II, который вскоре убил её. Рассерженный народ растерзал царя, но тем самым Египет лишился последнего прямого законного наследника из рода Птолемеев. Опасаясь вмешательства Рима, царём был провозглашён сын от наложницы Птолемея IX — Птолемей XII Неос Дионис (Авлет).

Римская империя, многие годы вмешивающаяся в политику Египта, обратила внимание на низкую легитимность царя Египта и его развратный образ жизни, который он предпочитал управлению страной. Считается, что присоединение Египта к Риму входило в политическую программу Юлия Цезаря, который был тогда лидером республиканской партии. Однако Птолемею XII удалось, заплатив огромную сумму в 6 тысяч талантов (155 т 400 кг серебра), купить поддержку Цезаря и заключить союзнический договор. Несмотря на это, в 58 году до н. э. Кипр, на котором правил другой сын от наложницы Птолемея IX, был объявлен римской провинцией и туда были введены войска. Спасаясь от гнева народа, Птолемей XII уехал в Рим просить помощи; его жена Клеопатра VI Трифаена в течение 1 года правила Египтом. Береника IV сменила умершую царицу, но в 55 году до н. э. при поддержке римских войск была свергнута и обезглавлена для того, чтобы её отец Птолемей XII снова смог воцариться на троне Египта. Вынужденный платить по набранным в Риме долгам, Птолемей XII раздавал сокровища и государственные должности римлянам. После смерти в 51 году до н. э. его сын Птолемей XIII и дочь Клеопатра VII стали соправителями.

Власть

В управлении Египтом эпохи Птолемеев органически сочетались черты как греко-македонские, так и собственно египетские. Царь обладал всей полнотой власти. Его опорой был огромный штат чиновников. Сохранилось громадное количество канцелярской переписки. Делопроизводство велось на греческом языке. При дворе Птолемеев жили традиции Александра: существовал «царский журнал», велась обширная корреспонденция. Существовали высшие придворные должности: «родственников», «равных по почёту родственникам», «первых друзей», «равных первым друзьям», «друзей», «преемников» и т. д.

На вершине административной иерархии находилась должность диойкета (др.-греч. διοικητής — управитель) — управляющего хозяйством и финансами, ведавшего царской казной, учётом хозяйственных ресурсов, учётом и сбором поступлений, контролем расходов. Диойкет был первым сановником в государстве и при определённых способностях мог стать всемогущим. Таковым, например, был диойкет Аполлоний в правление Птолемея II.

Хора

Все населённые пункты, кроме трёх полисов, входили в хору (др.-греч. χώρα — земля, страна), то есть не имели самоуправления. Хора делилась на номы (это деление сохранилось с древнего времени), которые во многом продолжали быть обособленными. Номы делились на топархии, а те, в свою очередь, — на комы. У Геродота и Страбона упоминается наименьшая единица деления — арура (др.-греч. ἄρουρα), мера земельной площади у греков — около 0,024 га, у египтян — около 0,2 га. Последний объясняет что «такое точное и мелкое деление необходимо из-за постоянного смешения границ, причиняемого Нилом во время разливов».

Функции номархов перешли к стратегам (др.-греч. στρατηγός — полководец, вождь). Секретарь, ведавший всем делопроизводством нома, назывался царским секретарём. Соответствующие должности были и в топархиях и комах. Назначение на них зависело от диойкета.

Деятельность всех этих должностных лиц была тесно связана с финансовыми чиновниками, также подчинявшимися диойкету. Главным финансистом в номе был эконом (др.-греч. οἰκονόμος — управляющий домом, хозяин). До нас дошла «Инструкция эконому» III века до н. э., дающая ясное представление о его обязанностях. По сути, на экономе лежала забота о всей хозяйственной жизни нома. Проверять его деятельность должен был контролёр.

В административном центре находилась касса (трапеза) во главе с трапезитом (др.-греч. τραπεζίτης — меняла, банкир), выполнявшая разнообразнейшие денежные операции и прежде всего принимавшая новые поступления. Там же располагался главный склад зерна (тесавр — др.-греч. θησαυρός — сокровищница, казнохранилище, кладовая) под управлением ситолога (от др.-греч. σιτολογία — собирание хлеба или съестных припасов). Трапеза и тесавр имели отделения на местах.

Полисы

В эллинистическом Египте, в отличие от Державы Селевкидов, полисы не играли значительной роли. Во всём государстве их было лишь три: Александрия, Навкратис (старая греческая колония) и Птолемаида (основана Птолемеем I). В то же время значимы были древние египетские города, хотя и не имевшие самоуправления: Мемфис, Фивы, Гермополь, Гераклеополь и другие. Полисы не принадлежали к хоре и не входили в управление нома. Граждане полиса составляли городскую общину и объединялись в филы (др.-греч. φυλή — род, колено, племя) и демы (др.-греч. δῆμος — народ; область, страна), подобно тому, как это было в Греции. В Навкратисе и Птолемаиде они избирали совет города и некоторых должностных лиц. В Александрии, так как она была столицей, городского совета не было. Это был город огромного числа национальностей: здесь жили македоняне, греки, фракийцы, критяне, иранцы, выходцы из Малой Азии, иудеи, сирийцы и египтяне. Последние были лишены каких-либо политических прав. Остальное же население объединялось по этническому признаку в политевмы (др.-греч. πολίτευμα — способ управления государством, политический принцип; управление государством; государственное устройство), независимые друг от друга и подчинявшиеся лишь царской администрации. Степень их самоуправления была неодинаковой.